در جریان  رزمایش بزرگ و مشترک نیروهای مسلح کشورمان، یک سیستم پدافندی متحرک روی شاسی چرخ دار رویت شده که دارای ویژگی های خاص و جالبی است. در ابتدا باید گفت که طبق تصاویر به نمایش درآمده از رسانه ملی، این سامانه شامل ۴ پرتابگر عمودی تقریبا کوچک است که روی یک کشنده ۳ محوره قرار گرفته. تا پیش از این تنها سامانه پرتاب عمودی بومی در کشور ما، باور ۳۷۳ بود که البته آن سامانه در کلاس پدافندی برد بلند قرار دارد. یک نکته بسیار مهم و حائز توجه در خصوص سیستم های دفاعی به صورت کلی و سیستم های موشکی و پرتاب کننده های عمودی به صورت خاص، قابلیت طراحی آنها در اندازه های کوچک و فشرده است. به نظر می رسد با سر ریز فناوری های دفاعی از ابر پروژه باور ۳۷۳ در حوزه پرتابگرهای عمودی، حالا به نسل پرتابگرهای کوچک عمودی نیز در کشور رسیده ایم.

سامانه پدافند ناشناخته در رزمایش پدافند هوایی در استان سمنان

یک سوال مهم دیگر که برای مخاطبان پیش خواهد آمد این است که ما با یک سیستم پرتاب سرد رو به رو هستیم یا گرم؟ پیش از این در بحث های مربوط به خرید سامانه اس ۳۰۰ روسی و باور ۳۷۳ ایرانی تفاوت این دو حالت پرتاب شرح داده شده است. به صورت کلی باید گفت که در پرتابگرهای سرد، معمولا از یک منبع تولید هوای پرفشار استفاده می شود که موشک مورد نظر را به سمت بالا و به بیرون از آن فرستاده و سپس موتور موشک فعال می شود. سامانه هایی مثل اس ۳۰۰ یا "تور" که هر دو ساخته روسیه هستند و در سازمان رزم نیروهای مسلح ما نیز وجود دارند از سیستم پرتاب سرد بهره می برند.

اما در سیستم های پرتاب گرم، موشک مورد نظر در درون مخزن مورد نظر خود فعال شده و معمولا از طریق محل های خاصی که در اطراف آن در نظر گرفته شده حرارت خارج می شود و موشک حرکت عمودی خود را آغاز کرده و شروع به پرواز می کند. اگرچه در حال حاضر تصویری از شلیک موشک از این سامانه منتشر نشده، ولی فضای خالی تعبیه شده در پایین سلول های عمودی، احتمال استفاده از حالت شلیک گرم را تقویت می کند چراکه این احتمال وجود دارد که این فضای خالی برای خروج گازهای گرم به کار برود.

ترکیبی از ویژگی های سامانه اروپایی و روسی در محصول ایرانی

نگاه به سامانه جدید و ناشناخته ایرانی، از بحث طراحی و ساخت پرتابگرهای عمودی تا سیستم راداری نصب شده روی آن، یادآور سامانه های پدافندی مدرنی در دنیا است که به نظر می رسد مورد توجه مهندسان ایرانی قرار گرفته است اما از هر کدام از آنها، برخی ویژگی ها انتخاب شده که نشان دهنده اشراف متخصصان دفاعی کشورمان روی نمونه های مدرن خارجی و انتخاب گزینه های مورد نیاز از میان همه ابعاد و عناصر تشکیل دهنده آنهاست. سامانه پدافند هوایی اوموخنتو ساخت آفریقای جنوبی که در اصل برای عملیات دریا پایه توسعه پیدا کرده دارای یک مدل زمین پایه متحرک است که شباهت هایی به این سامانه جدید ایرانی دارد.

سامانه پدافند هوایی اوموخنتو

در اروپا نیز یک پروژه موشک سطح به هوا وجود دارد که بر پایه موشک هوا به هوای IRIS-T توسعه پیدا کرده است. این موشک در اصل توسط آلمان و تا حدی با مشارکت دیگر کشورها مثل سوئد، ایتالیا و یونان ساخته شده و در مدل زمین پایه، شباهت هایی به طرح جدید پدافندی ایران دارد.

سامانه پدافند زمین پایه بر پایه موشک IRIS-T

اما مسئله مهم اینجاست که در دو سامانه خارجی مورد اشاره در بالا، بخشهای راداری از واحدهای حامل موشک جدا شده و روی کشنده های دیگری حمل می شود. اما در سامانه ایرانی با الگو گرفتن از طراحی روسی سامانه هایی چون پانتسیر و با شناختی از ویژگی های محیطی و تهدیدات پیش روی کشورمان، سیستم راداری نیز روی همان شاسی نصب شده و با این روش کل سامانه های شناسایی، رهگیری و سیستم سلاح روی یک پلتفرم سوار و نیاز به خودروهای مختلف کاهش پیدا می کند.

در خصوص نوع رادار نصب شده روی این سامانه پدافندی مشخصا نمی توان به صورت دقیق، تحلیل یا نظری داد ولی با توجه به شکل کلی و نگاهی به طراحی های مشابه در دنیا، احتمالا با نوعی رادار آرایه فازی رو به رو هستیم. در تصاویر موجود سیستم اپتیکی روی شاسی مورد نظر مشاهده نشده ولی لینک شدن این سیستم با واحدهای اپتیکی دور از ذهن نخواهد بود.

سامانه پانتسیر

طبیعتا به دلیل فقدان اطلاعات رسمی، در حال حاضر هیچ گونه اطلاعاتی از این سیستم ناشناخته پدافندی در دسترس نیست ولی در تصاویر مربوط به رزمایش، این سامانه در نزدیکی دیگر سامانه پدافندی جدید کشور یعنی "مجید" مشاهده شده و ابعاد بخصوص طول سلول های پرتاب عمودی نیز نشان می دهد احتمالا با یک موشک در کلاس کوتاه برد یا میان برد (در کلاس ۲۰ الی ۴۰ کیلومتر) رو به رو باشیم. به نظر می رسد این سامانه جدید پدافندی در حقیقت لایه جلوتر از سامانه مجید با برد ۸ کیلومتر را پوشش خواهد داد. به نظر می رسد با رصد تحولات در جهان و خصوصا مناطق اطراف ایران، بحث پدافند ارتفاع پایین و مقابله با پرنده ها و پرتابه ها در این ارتفاع، در دستور کار ویژه صنایع دفاعی کشور قرار گرفته و این سامانه جدید نیز در راستای مقابله با همین تهدیدات توسعه پیدا کرده است.

نداجا و ندسا؛ مقصد بعدی سامانه مرموز

نوع طراحی سلول های عمودی در سیستم مورد نظر در کنار رادار آن، این سامانه را به یک گزینه بسیار عالی برای مجهز کردن ناوهای هم نیروی دریایی ارتش و هم نسل جدید شناورهای سنگین نیروی دریایی سپاه بدل کرده چراکه می توان، تمامی مجموعه پدافندی مورد نظر را که به راحتی روی یک کشنده چرخ دار ۳ محوره نصب شده، به یک شناور منتقل کرد. مشخصا در یک ناو جنگی چند صد یا بیش از هزار تنی، تعداد بسیار بیشتری از سلول های عمودی پرتاب موشک به همراه رادار، قابلیت نصب داشته و با کمک گرفتن از سیستم های هدف یابی دیگر شناور نیز می تواند به امر کشف و تعقیب اهداف در این سامانه کمک کرد.

استقرار سامانه پدافندی سوم خرداد روی شناور لجستیکی شهید سیاوشی نیروی دریایی سپاه

نکته مهم دیگر این که جمهوری اسلامی ایران در حال حاضر با داشتن یک سامانه برد بلند بومی با پرتابگر عمودی یعنی باور ۳۷۳ و یک سامانه با اندازه کوچک، توانایی توسعه سلول های عمودی در اندازه های بزرگتر از نمونه به نمایش درآمده جدید را نیز دارد که هم در بحث پدافند زمینی و هم دریا پایه یکی از کلیدی ترین مسائل و گلوگاه های فنی و اجرایی به حساب می آید. در هر صورت باید منتظر بود تا در آینده اطلاعات بیشتری از سامانه جدید پدافندی کوتاه برد ایرانی بشنویم ولی می توان گفت حالا دانش و توان فنی اجرای انواع سامانه ها با لانچر عمودی و پرتاب گرم، در کشورمان نهادینه شده است.

«مجید» شکارچی جدید ریزپرنده‌ها و کروزهای متجاوز به کشور

یکی از بزرگترین رزمایشهای نیروهای مسلح در سالهای اخیر، قرار است در هفته جاری و با شرکت یگانهای مختلف پدافند هوایی سپاه، ارتش و سایر نیروهای وابسته، برگزار شود که تست انواع سامانه های بومی، از جمله مهمترین بخش های آن خواهد بود. از جمله سامانه های جدیدی که به نظر می رسد قرار است در این رزمایش، به کار گرفته شود، سیستم پدافند هوایی "مجید" است که از جمله به روزترین تجهیزات دفاع هوایی کوتاه برد کشور در حوزه سطح به هوا محسوب می شود.

این سامانه برای اولین بار در رژه ۲۹ فروردین سال جاری، در معرض دید عمومی قرار گرفت و در جریان آن رژه، یک تصویر با کیفیت نه چندان مناسب از این سامانه منتشر شد. اما طی روزهای اخیر، تصاویر بهتر و بیشتری از شلیک این سامانه و هدف قرار دادن یک پهپاد هدف توسط آن منتشر شده که با این اطلاعات، حالا می توان با جزییات و دید بهتری به معرفی این سامانه پرداخت.

در سالهای اخیر توسعه سیستم های پروازی بدون سرنشین خصوصا کواد کوپترها، مهمات سرگردان و همچنین توسعه هر چه بیشتر قابلیت پرواز در ارتفاع پست برای بالگردها و هواپیماهای جنگی باعث شده تا نیاز به یک سیستم پدافند هوایی ارتفاع پایین برای مقابله با تهدیدات جدید در نقاط مختلف دنیا احساس شود. استفاده از توپ های ضد هوایی با ترکیب مهمات هدایت شونده و هدایت های اپتیکی و راداری، توسعه موشک های دوش پرتاب و حتی توسعه سیستم های پدافندی انرژی مستقیم (لیزر و ... ) از جمله کارهای انجام شده در این بخش برای تقویت این حلقه پدافندی است.

سامانه مجید در رژه ۲۹ فروردین سال جاری - در پشت سر آن سامانه راداری کاشف ۹۹

در اطراف کشور ما نیز بحث افزایش وجود سیستم های بدون سرنشین هوایی، افزایش خرید موشک های کروز و توانایی های هوایی چه توسط بازیگران دولتی و چه برخی گروه های تروریستی، طی سالهای اخیر بیشتر مشاهده شده است. در حقیقت سامانه مجید یک پاسخ تقریبا ساده، ارزان و با قابلیت تحرک بالا و استفاده در پلتفرم های مختلف توسعه یافته است.

بر اساس تصاویر جدید، دو تیر موشک سامانه جدید که احتمالا AD-۰۸ نام دارد بر پشت یک خودروی سبک تاکتیکی کویران به همراه سامانه اپتیکی کشف و هدایت کننده، نصب شده است. این مسئله به این معنا است که سامانه مورد نظر را می توان از پشت تقریبا یک وانت نیز حمل و پرتاب و در نتیجه، دشمن را از نقاط بیشماری غافلگیر کرد. در عین حال زمانی که بتوان این مجموعه را روی یک خودرو در کلاس کویران نصب کرد مشخصا قابلیت توسعه و نصب تعداد بیشتری از آن روی پلتفرم های بزرگتر زمینی، مثل انواع تانک های قدیمی موجود در کشور با تغییر کاربری وجود دارد که ماحصل آن، داشتن یک لایه پدافندی متحرک برای واحدهای زرهی و مکانیزه خواهد بو

نکته مهم بعدی در خصوص ویژگی های سامانه مجید، مربوط به سیستم های کشف و هدایتی این موشک است که از جمله مهمترین نکات و ویژگی های یک سامان پدافندی به حساب می آید. بر اساس تصاویر، در کنار دو استوانه حامل موشک یک سیستم کشف اپتیکی نیز وجود دارد که می تواند به صورت غیر فعال به جستجو در فضای اطراف پرداخته و اقدام به هدف گیری و انتقال اطلاعات به سامانه تسلیحاتی برای درگیری با هدف کند. اما بر اساس برخی بررسی ها و گمانه زنی های فنی -از جمله تصاویر رژه 29 فروردین که در بالا به آن اشاره شد- سامانه راداری جدید کاشف ۹۹ نیز توان لینک شدن و تغذیه اطلاعات سیستم پدافندی مجید را دارد.

رادار کاشف-۹۹ ظاهرا علاوه بر کشف ریزپرنده‌ها، توان کشف موشک های کروز را نیز دارد و این رادار توان کشف یک موشک کروز با سطح مقطع یک دهم متر مربع و با سرعت ۲ ماخ را در برد ۳۰ کیلومتری را به نام خود ثبت کرده. مشخصات سیستم راداری فوق، اعداد مناسبی را برای دفاع هوایی در ارتفاع پایین نشان می دهد و در زمانی که به هر دلیل این سیستم در دسترس نباشد سیستم اپتیکی موجود در سامانه مجید می تواند بدون فاش کردن محل سامانه اقدام به کشف و رهگیری اهداف هوایی کند.

موشک جدید ایران شبیه به کدام موشک مشهور است؟

موشک به کار رفته در سامانه جدید احتمالا از نوعی سیستم هدایت حساس به گرما یا تصویر ساز فروسرخ بهره می برد. در تصاویر منتشر شده از آزمایش این سیستم موشک و در لحظاتی قبل از برخورد به پهپاد هدف، برای لحظاتی تصویری از سر موشک منتشر شده که احتمال استفاده از سیستم های تصویر ساز فروسرخ در این موشک را بسیار تقویت می کند. در صورت بهره گرفتن از این قابلیت با توجه به این که موشک نه فقط به دنبال رد حرارت بلکه به دنبال شکل از قبل ذخیره شده هدف در حافظه خود می رود اخلال روی آن نیز بسیار سخت خواهد شد.

با توجه به کار رفتن این سیستم موشک مورد نظر در فاز نهایی، از وضعیت شلیک کن فراموش کن بهره برده و تا زمان اصابت به هدف نیاز به ادامه هدایت از طرف واحد پرتاب کننده را نیز ندارد. از نظر بحث مکانیزم برخورد و نابودی هدف نیز باید گفت که این موشک از وضعیت برخورد مستقیم برای هدف قرار دادن بهره می برد.

نمایه گرافیکی از موشک AD-۰۸ که در سامانه مجید استفاده می شود

موشک AD-۰۸ از نمای نزدیک - به جستجوگر سر موشک دقت کنید

موشک RIM-۱۱۶

شکل ظاهری کلی موشک، از برخی جهات یادآور پرتابه به کار رفته در سامانه RIM-۱۱۶ ساخت شرکت ریتهون آمریکا است. این سامانه به صورت اختصاصی برای دفاع نزدیک از شناورهای رزمی چندین کشور غربی و متحدان آمریکا مورد استفاده قرار می گیرد و پلتفرم مشهوری در دنیا به حساب می آید.

گزینه های دیگر برای استفاده از موشک سامانه مجید

سامانه پدافند هوایی مجید به دلیل اندازه کوچکی که دارد می تواند در کنار بحث زمینی، در کاربری های دیگری نیز وارد خدمت شود. برای نمونه با تجمیع استوانه های حامل موشک و اضافه کردن سیستم هدایت می توان انواع شناورهای سبک و سنگین موجود در نیروهای مسلح را با یک لایه پدافندی مطمئن مجهز کرد.

با توجه به تلاش ها و تجارب متخصصان بخش های مربوطه در نیروهای هوافضا و دریایی سپاه که ماحصل آن، تست سامانه مشهور و مدرن سوم خرداد (شکارچی گلوبال هاوک) روی یکی از شناورهای موشک انداز سپاه بود، می توان انتظار داشت تا نمونه های دیگر سامانه های پدافندی ساخته شده در بخشهای مختلف صنعت دفاعی، امکان و شرایط تست و استقرار روی شناورهای موجود در نیروهای مسلح کشورمان را پیدا کنند که ابعاد و ویژگی های سامانه مجید، کمک خواهد کرد حتی شناورهای کوچکتر نیز از این قابلیت برخوردار باشند.

برای نمونه نسل جدید شناورهای سنگین موشک انداز نیروی دریایی سپاه که بر پایه طراحی کاتاماران توسعه پیدا کرده و از نظر فضا برای موشک های زیاد دارای محدودیت هستند می توانند از این سامانه برای دفاع هوایی بهره ببرند. در عین حال با توجه به اندازه این موشک، احتمال توسعه نمونه هوا به هوای آن نیز وجود داشته و می تواند به عنوان گزینه جایگزینی برای موشک های قدیمی تر موجود در خدمت نیروی هوایی ارتش، روی آن حساب باز کرد.

تور ایرانی وارد سیستم پدافند هوایی کشور شد

پدافند هوایی کوتاه‌برد موشکی یکی از مهمترین حلقه‌های دفاعی هر هدف مهم و حیاتی است، در واقع این لایه را می‌توان آخرین حلقه دفاعی با ضریب اطمینان بالا در نظر گرفت. قابلیت واکنش سریع، امکان تحرک، برد موشکی مناسب و امکان درگیری همزمان با چند هدف، مفاهیمی است که در سامانه‌های مدرن پدافند موشکی بردکوتاه ساخته‌شده در دنیا به چشم می‌خورد. در برخی از گونه‌های این سامانه‌های پدافندی استفاده ترکیبی از توپخانه و موشک مشاهده می‌شود.

سامانه موشکی برد کوتاه تورـ‌ام‌ـ‌۱ که در طول نیمه دوم سال ۱۳۸۵ به کشور وارد شد یکی از پیشرفته‌ترین خریدهای نظامی ایران در دهه ۱۳۸۰ به‌شمار می‌رفت. این سامانه تقریباً تمامی مشخصات مطلوب سامانه‌های بردکوتاه مدرن را تا حدود زیادی داشت، ازاین‌رو یکی از گزینه‌های مستعد برای ساخت نمونه داخلی آن در ایران به‌شمار می‌رفت.
طبق برخی اطلاعات، باز کردن اجزای سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ برای بررسی و تلاش برای ساخت نمونه داخلی آن در همان دوران و در زمان حیات شهید طهرانی مقدم و حضور ایشان در جهاد خودکفایی کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی شروع شد.

سامانه‌های تورـ‌ام‌ـ‌۱ در یکی از رزمایش‌های دهه ۱۳۸۰

تورـ‌ام‌ـ‌۱ سامانه دفاع هوایی کوتاهبرد، ارتفاع پایین و تمام‌متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال‌ثابت و بالگردهای سرنشین‌دار و بی‌سرنشین، موشک‌های کروز و حتی بمب‌ها و موشک‌های رهاشده از هواپیماها در تمام شرایط آب‌وهوایی ساخته شده است. بهره‌گیری از رایانه کنترل آتش و سامانه‌های دیجیتال و استقرار موشک‌ها به‌صورت عمودی باعث کاهش زمان واکنش سامانه شده است.

در تورـ‌ام‌ـ‌۱ برای خروج موشک‌ها از پرتابگر از روش پرتاب سرد بهره‌گیری شده است و این سامانه ظرف چند ثانیه پس از اولین شلیک آماده شلیک به هدف بعدی می‌شود. موشک‌ها به‌صورت عمودی در داخل پرتابگر جای گرفته‌اند که سبب کاهش حجم مورد نیاز برای استقرار ۸ موشک می‌شود. پس از پرتاب عمودی موشک و با ارتفاع گرفتن موشک از پرتابگر، موتورهای راکتی کوچک (تراستر) در نزدیکی دماغه موشک فعال می‌شود و موشک را در جهت هدف قرار می‌دهد و در همین لحظه موتور اصلی سوخت جامد روشن می‌شود.

 مراحل شلیک موشک از سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۲ (این فرایند مشابه تورـ‌ام‌ـ‌۱ است)

وجود هر دو رادار کشف و ردگیری روی خودروی پرتابگر، ۸ موشک آماده شلیک، پرتاب به‌صورت عمودی، چابکی و مانورپذیری بالای موشک، برد کشف و ردگیری راداری به‌ترتیب ۲۷ و ۲۰ کیلومتر، شناسایی و تفکیک همزمان ۴۸ هدف، ردگیری مسیر ۱۰ هدف و شلیک همزمان به ۲ هدف از قابلیت‌های سامانه موشکی تورـ‌ام‌ـ‌۱ است. کل مجموعه روی یک خودروی زره‌پوش و شنی‌دار مستقر می‌شود و قابلیت آماده به کار شدن از لحظه توقف در کمتر از ۵ دقیقه را دارد. این خودرو خصوصیات حرکتی بسیار خوبی در زمین‌های دارای عارضه و ناهموار دشت‌ها و بیابان را دارد.

رادار کشف در سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ از نوع پالس داپلر با آنتن سهموی و رادار ردگیری از نوع آرایه فازی است که مقاومت بالایی نیز در شرایط جنگ الکترونیک دشمن دارد. یک سامانه جانبی الکترواپتیک نیز در تورـ‌ام‌ـ‌۱ تعبیه شده است که امکان درگیری با یک هدف را در صورتی که سامانه‌های راداری دچار مشکل شوند فراهم می‌کند. این سامانه به‌طور استاندارد فقط قابلیت کار در روشنایی روز را داشت. در رزمایش پدافند هوایی سال ۱۳۹۹ مشخص شد نیروی هوافضا با نصب یک دوربین اپتیکی حرارتی جدید با قابلیت عملکرد در تمام ساعات شبانه‌روز و شرایط جوّی مختلف به‌جای دوربین قدیمی سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ ایراد فوق را رفع نموده است، بنابراین در سامانه دزفول هم احتمالاً از یک سامانه اپتیکی مشابه باید استفاده شده باشد.

ردیاب اپتیکی روی سامانه موشکی تورـ‌ام‌ـ‌۱

تورـ‌ام‌ـ‌۱ بهبودیافته با اپتیک جدید در رزمایش سال ۱۳۹۹

وجود سامانه‌های راداری برای هر پرتابگر باعث کاهش احتمال اشباع توسط جنگ الکترونیک دشمن و نیز عدم از کار افتادن کل آتشبار (متشکل از چند سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱) درصورت هدف قرار گرفتن یکی از رادارها در قیاس با سامانه‌هایی که یک رادار به چند پرتابگر اختصاص دارد می‌شود. ویژگی‌های راداری سامانه و نیز استفاده از سامانه‌های غیرفعال اپتیکی نیز باعث پدید آمدن توانایی فوق‌العاده‌ای در تحمل شرایط جنگ الکترونیک و پایداری بسیار بالای سامانه در محیط نبرد شده است. این سامانه در زمان کمتر از دو دقیقه به آمادگی عملیاتی کامل می‌رسد و در کمتر از ۶ ثانیه موشک خود را شلیک می‌نماید.

موشک ۳.۵متری این سامانه ۱۶۷ کیلوگرم جرم دارد که ۱۴.۸ کیلوگرم آن را سر جنگی تشکیل می‌دهد. بیشینه سرعت موشک ۸۵۰ متر بر ثانیه (حدود ۲.۸ برابر سرعت صوت یا ۲.۸ ماخ) است و توانایی درگیری با اهدافی با سرعت ۷۰۰ متر بر ثانیه (بیش از ۲ ماخ در ارتفاع پایین) را دارد. موشک توانمند این سامانه توانایی مانور تا ۳۰ برابر شتاب گرانش (g) را دارد اما اگر این مانورپذیری سنگین موشک نیز کافی نبود، فیوز مجاورتی عمل و با انفجار سر جنگی هدف را نابود خواهد کرد.

احتمال اصابت موشک به هدف برای سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ در حدود ۹۲ تا ۹۵ درصد مقابل هواپیماها، ۸۰ تا ۹۶ درصد برابر بالگردها، ۶۰ تا ۹۰ درصد برای موشک‌های کروز، ۷۰ تا ۹۰ درصد در رویارویی با بمب‌ها و موشک‌های هدایت‌شونده و ۹۰ درصد در مقابله با هواگردهای بدون سرنشین است. به‌طور معمول حد پایین این احتمال‌ها با شلیک یک موشک و حد بالای آنها با شلیک دو موشک به یک هدف حاصل می‌شود. کمینه برد موشک حدود ۱۰۰ متر و کمینه ارتفاع درگیری نیز ۱۰ متر است که باید گفت عملاً هر هدفی که در حال پرواز پایدار باشد از تیررس تورـ‌ام‌ـ‌۱ در امان نخواهد بود. بیشترین ارتفاع هدف قابل درگیری برای این سامانه ۶۰۰۰ متر در نمونه روسی است.

لحظه اولیه خروج موشک از سامانه به‌روش پرتاب سرد

خودروی پرتابگر موشک در این سامانه حدود ۳۷ تن وزن، ۵۰۰ کیلومتر برد و ۶۵ کیلومتر بر ساعت سرعت دارد و حفاظت کامل NBC (هسته‌ای، میکروبی و شیمیایی) برای سه خدمه آن فراهم است.

مجموع این ویژگی‌ها و سایر نکات فنی سامانه باعث شده بود که تورـ‌ام‌ـ‌۱ گزینه مناسبی برای دفاع لایه آخر از تأسیسات و اماکن مهم باشد. آزمایش عملی درگیری با مهمات رهاشده از هواپیما با این سامانه در رزمایش‌های داخلی نیز گواه دیگری بر امکان استفاده از حداکثر قابلیت‌های تورـ‌ام‌ـ‌۱ در ایران بود. انهدام یک پهپاد کوچک هرمس اسرائیلی که از خاک جمهوری آذربایجان بلند شده و در حال نزدیک شدن به مناطق حساس نطنز و تأسیسات هسته‌ای بود در یکم شهریور ماه سال ۱۳۹۳ توسط همین این سامانه صورت گرفت.

رادار چرخان کشف هدف و متعلقات آن روی سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱

اولین نشانه‌ها از تمایل سپاه به تسلط بر فناوری‌های تورـ‌ام‌ـ‌۱ با خبر افزایش سقف ارتفاع قابل درگیری با این سامانه مشاهده شد. متخصصان سپاه به‌کمک همرزمان خود در وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح موفق به برداشتن محدودیت ارتفاع قابل درگیری توسط موشک سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ شدند که خبر آن در سال ۱۳۸۸ اعلام شد، به این ترتیب این سامانه قابلیت درگیری با اهدافی با ارتفاع پروازی ۳۵۰۰۰ پا معادل حدود ۱۰.۵ کیلومتر را به‌جای ۶ کیلومتر اولیه (در بردهای متناسب با انرژی موشک) پیدا کرد.

دومین تغییر در سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ در اختیار ایران، اضافه شدن یک آنتن مربعی‌شکل به این سامانه بود که در رژه‌های نیروهای مسلح و نمایشگاه‌های دفاعی داخلی چندین بار مشاهده شد. از ماهیت کارکرد این آنتن خبری منتشر نشد اما هرچه بود نشان از یک حرکت رو به جلوی دیگر توسط متخصصان ایرانی برای افزایش قابلیت‌های این سامانه بود.

سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ بهسازی‌شده در ایران؛ آنتن مربعی‌کوچک کنار آنتن ردگیری اصلی و بالای سامانه‌های اپتیکی قابل مشاهده است

کمی بعد از خرید تورـ‌ام‌ـ‌۱ توسط ایران برای اولین بار سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۲ توسط روسها در نمایشگاه‌های دفاعی این کشور رونمایی شد. از جمله تغییرات این سامانه نسبت به نسل قبلی، افزایش قابلیت درگیری با ۴ هدف به‌جای ۲ هدف، بهبودهای مختلف در سامانه‌های راداری از جمله استفاده از آنتن‌های پیشرفته‌تر با برد بیشتر و همچنین قابلیت شلیک در حال حرکت توسط گونه‌هایی از این سامانه بود.

سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۲ در نمایشگاه ماکس روسیه در سال ۱۳۸۶

در سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۱ رادار قابلیت اکتساب هدف در حال حرکت خودرو را دارد اما برای شلیک موشک نیاز به توقف حرکت داشت اما بر اساس مشخصات اعلام‌شده از تورـ‌ام‌ـ‌۲ این محدودیت در این نمونه برطرف شده است و موشک بدون نیاز به توقف حرکت پرتابگر قابل شلیک است. به‌واسطه همین قابلیت، نیاز به استقرار کامل سامانه و سپس شروع به فرایند کشف و ردیابی و ردگیری اهداف از بین رفت و در واقع سامانه‌های تورـ‌ام‌ـ‌۱ و خصوصاً نمونه تورـ‌ام‌ـ‌۲ به‌طور کامل یک پدافند متحرک و هشیار در لحظه را در واقعیت به نمایش گذاشتند.

مراحل شلیک موشک از سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۲ (فرایند مشابه تورـ‌ام‌ـ‌۱ است)

جنگ تحمیلی تروریست‌ها علیه سوریه و نیز نبردهای لیبی و قره‌باغ نشان داد که سامانه‌های پدافند هوایی بردکوتاه به همان اندازه که در دفاع از اهداف حیاتی و متمرکز حائز اهمیت هستند، خود نیز در معرض تهاجم دشمن قرار دارند، کاری که موشک‌ها و پهپادهای مهاجم رژیم صهیونیستی در چند نوبت انجام دادند، یعنی مستقیماً به سامانه‌های پدافند هوایی خصوصاً سامانه پنتسرـ‌اس‌ـ‌۱ و تور روسی که در مقاطعی از جنگ تحمیلی سوریه درخشش‌هایی خیره‌کننده داشتند حمله کردند.

یک راه برای کاهش آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافندی، جابه‌جا کردن آنها در اطراف هدف به‌صورت مستمر است تا در صورت شناسایی شدن محل استقرار فعلی سامانه، با تغییر موضع، مجدداً مکان دقیق سامانه برای مهاجمین ناشناخته شود.

فرمانده نیروی هوافضای سپاه در سال ۱۳۹۸ از در دست ساخت بودن سامانه پدافند هوایی که قابلیت شلیک در حال حرکت را دارد خبر داده بود. در صورتی که دزفول مشاهده‌شده در رزمایش پدافند هوایی ۱۴۰۰ همان سامانه مورد نظر سردار حاجی‌زاده باشد بنابراین دزفول از تورـ‌ام‌ـ‌۱ پیشرفته‌تر است و از نظر قابلیت شلیک در حال حرکت در تراز سامانه تورـ‌ام‌ـ‌۲ قرار می‌گیرد.

در توضیح میزان ارزش قابلیت شلیک در حال حرکت باید گفت هر بار جابه‌جا کردن سامانه باعث خارج شدن آن از چرخه دفاعی و افزایش آسیب‌پذیری منطقه تحت پوشش تا زمان استقرار در مکان جدید می‌شود. راهکار اولیه برای رفع این مشکل، افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی است که خود مشکلاتی خصوصاً با بودجه‌های محدود به‌همراه دارد. وجود قابلیت درگیری با اهداف در حین حرکت در یک سامانه پدافند هوایی، همین پنجره زمانی نقل و انتقال سامانه را برای تهاجم مؤثر دشمن از وی می‌گیرد و باعث حفظ پوشش پدافندی در اطراف محوطه مدنظر می‌شود و راهکار مؤثرتری به‌جای افزایش تعداد سامانه‌های پدافندی در یک منطقه است.

تصویری از شلیک سامانه دزفول در رزمایش پدافند هوایی ۱۴۰۰

نکته مهم این است که سطح توانمندی سامانه پدافندی در حال سکون و حرکت نباید تفاوت خاصی داشته باشد زیرا در این صورت باز هم احتمال موفقیت دشمن در زمان جابه‌جایی سامانه‌ها افزایش می‌یابد. علاوه بر لحاظ کردن نکات فنی متعدد در طراحی بخش‌های مختلف سامانه خصوصاً آنتن رادار و متعلقات مربوط به چرخش آن، در نرم‌افزارهای محاسباتی نیز باید پارامترهای مربوط به حرکت خودرو و در واقع حرکت آنتن رادار دیده شود که پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، به‌علاوه موشک سامانه نیز باید امکان شلیک در حال حرکت را داشته باشد که بیشتر نیازمند اصلاحاتی در نرم‌افزارها و برخی حسگرهای داخلی آن است. می‌توان گفت سامانه پدافند هوایی با قابلیت شلیک در حال حرکت، عملاً از نظر سطح فناوری مشابه یک سامانه دریاپایه است که در حین حرکت شناور توان شلیک دارد.

به‌مدد این قابلیت، سامانه پدافند هوایی بردکوتاه جدید نیروی هوافضای سپاه، می‌تواند بدون نیاز به خاموش کردن رادار و سامانه‌های مربوطه، جمع‌کردن آنتن‌های رادار برای ایجاد امکان حرکت دادن سامانه و سپس اجرای معکوس همین فرایند در نقطه استقرار جدید، اقدام به حرکت‌های مستمر در اطراف نقطه تحت پوشش کند و گام مؤثری در اجرای صحیح پدافند غیرعامل برای دفاع از خود سامانه پدافندی در برابر هجوم دشمن بردارد، به‌علاوه دستیابی به این فناوری به‌معنی امکان استقرار چنین سامانه‌ای روی شناورهای رزمی نیروهای مسلح کشور است که با وجود روحیه تعاون و همکاری بین نیروها به‌سرعت در شناورهای رزمی نیروی دریایی راهبردی ارتش نیز با توجه به میزان فضای در دسترس شناورهای فعلی و لحاظ کردن در طراحی شناورهای جدید قابل گسترش است.

در جریان رونمایی از سامانه کنترل و فرماندهی تسلیحات پدافند هوایی بردکوتاه در شهریور ۱۴۰۰ اطلاعاتی از سامانه دزفول منتشر شد که شامل برد ۱۲ کیلومتر و ارتفاع درگیری استاندارد ۶۰۰۰ متر بود. این مشخصات نشان می‌دهد که احتمالاً موشک سامانه دزفول همتراز با موشک سامانه است، ضمن اینکه قابلیت درگیری با هدف در ۱۰هزارمتری در فواصل نزدیک که قبلاً توسط سپاه آزمایش شده بود احتمالاً در دزفول هم وجود دارد.

این‌که سامانه دزفول چه قابلیت‌های برتر احتمالی نسبت به تورـ‌ام‌ـ‌۱ دارد مشخص نیست اما افزایش تعداد هدف قابل درگیری همزمان با توجه به پیشرفت‌های فنی کشور در زمینه رادار و پردازش می‌تواند رخ داده باشد. تعداد موشک نصب‌شده روی سامانه دزفول از تصاویر منتشرشده به‌نظر می‌رسد همان ۸ عدد مشابه تورـ‌ام‌ـ‌۱ باشد.

با توجه به اینکه بسیاری از مناطق کشور دارای جاده‌هایی است که برای عبور کامیونهای نظامی حداقل کیفیت لازم را دارند در نتیجه استقرار سامانه دزفول روی کامیون انتخاب مناسبی برای شرایط ایران بوده است. البته کامیون مذکور قابلیت‌های آف‌رود مناسبی هم دارد اما مزیت مهم حرکت بدون نیاز به استقرار روی یک تریلر که در خودروهای شنی‌دار مورد نیاز است قابلیت تحرک بالاتری را هم به دزفول در جابه‌جایی‌های سریع می‌دهد.

متخصصان کشورمان در نیروی هوافضای سپاه با ساخت بومی سامانه کارآمد تورـ‌ام‌ـ‌۱ امکان تولید انبوه آن برای رفع نیاز گسترده امروز را فراهم کرده‌اند. این نیاز علاوه بر دفاع پرحجم از تأسیسات نظامی، صنعتی و نقاط حساس شامل دفاع از سامانه‌های پدافند هوایی و رادارهای راهبردی و استقراری نیز هست که به‌لطف خودکفایی صنعت دفاعی کشور از کمیت بالایی برخوردار هستند.