نویسنده:محمد حسین جهان پناه هرگونه برداشت بدون ذکر منبع مجاز نیست یکی از اصلی ترین قسمت ها در سیستم دفاعی ایران نیروی هواییست نیرویی که به جرأت میتوان گفت در خاورمیانه بجز اسرائیل از لحاظ تجربه و دانش و مهارت و استعداد نظیر ندارد و تنها هشت سال جنگ تحمیلی و تحریم غرب (همچنین تجهیزات بی کیفیت شرق) آن را فرسوده کرده و از نظر تجهیزات از همسایگان غربی و جنوبیمان عقب انداخته با این وجود با توجه به محدودیت های شدید مالی به کار خوب با حداکثر توان ادامه میدهد (تمامی موارد ذکر شده در مقاله ی حاظر به نقل از منابع و جراید خارجی بوده که در انتهای ذکر خواهد شد) نیروی هوایی از نگاه آمار: بدلیل در دست نبودن آمار مستدل در مورد نیروی هوایی من در اینجا چند نمونه از آمارهایی که بنظر واقعی تر از بقیه میرسیدند را ذکر مینمایم آمار زیر به نقل از globalsecurity که در بسیاری از منابع نیز از آن استفاده میگردد(تنها تعداد در خدمت ذکر شده) 65 فروند--F-4D/E / RF-4E PHANTOM 60 فروند --F-5E/F TIGER II 25 فروند---F-14 TOMCAT 25 فروند---F-7 China J-7 25 فروند --MiG-29A/UB 10 فروند--Su-25K 30 فروند --Su-24MK 25 فروند--Mirage F-1 15 فروند--MiG-23 FLOGGER 15 فروند--Azarakhsh 1 فروند---IL-76AEW 5 فروند---RF-5 4 فروند---Boeing 707/747 18 فروند--C-130E/H 5 فروند--Boeing 707F 20 فروند--F-5B (مابقی آمار 10 فروند PC-6B و 1 فروند Jetstar و 5 فروند Commander 690 و 10 فروند F-27 و 5 فروند Falcon 20 و 7 فروند Y-7 و 10 فروند Y-12 II و 1 فروند Boeing 727 و 20 فروند EMB-312 و 25 فروند Beech F-33A/C و 40 فروند PC-7 و 10 فروند T-33 و 15 فروند FT-7 و 10 فروند TB-21 و 5 فروند TB-200 و 25 فروند MFI-17 Mushshaq) به این آمار تعداد نا مشخصی MIG-31BN ,su-27 را نیز می افزاید که از این تعداد آمار MiG-29A با آمار رسمی World Air Forces برابر با 24 فروند مطابقت ندارد همچنین World Air Forces تعداد MIG-31BN را 24 فروند و Su-27 را 26 فروند دانسته و همچنین تعداد 5 فروند RF-4C Phantom II رانیز به این لیست می افزاید(البته در برخی منابع گفته شده بود این جنگنده ها به آمریکا بازگشتند)ضمن آنکه RF-5 ها از رده خارج شده اند (در ضمن 44 فروند Su-22/20 نیز وجود دارد که در خدمت نیست) و در برخی منابع تعداد فانتوم ها را 40 فروند نیز تخمین میزند (حال نگاهی به آمار منتشره از سوی Air Force Magazine داشته باشیم) (66 فروند F-4D/E و 25 فروند F-14-A/B و 24 فروند Su-24 و 30 فروند MiG-29 و 14 فروند RF-4E و 5 فروند P-3F ) به کل این آمار آمار جسته و گریخته ی 22 فروند TU-22 و تعداد نامشخصی H-6 نیز اضافه کنید حال جالب است بدانید مهمترین تناقط در تعداد فانتوم های عملیاتیست تا جایی که World AirPower Journal تعداد فانتوم عملیاتی را 75 فروند اعلام نموده وضعیت عملیاتی: اما در زمینه ی وضعیت عملیاتی این جنگنده ها وضعیت عملیاتی F-14 ها همچنان با مشکلات عدیده ای که در تهیه قطعات بخصوص با بازنشسته شدن تامکت از نیروی دریایی آمریکا وجود دارد دنبال میشود بنا بر این نیروی هوایی برای نگاه داری بزرگترین قسمت دفاع هوایی استراتژیک خود تلاش گسترده ای را آغاز نموده ایران تامکتهای خود را به استاندارد B ارتقاع داده و همچنین در حال همسازی رادار AN/AWG-9 با موشک های هاک و احتمالا R-37 میباشد بعد از یک سانحه سقوط F-14، آموزش‌های تامکت بازبینی مجدد شده است و نه تنها دیگر هیچ سانحه‌ای رخ نداده، بلکه هم اکنون برای سه اسکادران F-14،و 50 خدمه کاملاً آماده در اختیار نیروی هوایی است. همچنان اسکادران های 81 و 82 و 73 از کاربران این جنگنده هستند فانتوم ها با وجودی که بیشترین تعداد جنگنده ی غربی در خدمت را تشکیل میدهند ولی در وضعیت عملیاتی چندان مطلوبی نیستند وضعیت بهینه سازی این جنگنده ها هم چندان جالب نیست بطور مثال جنگنده های F-4D هنوز سیستم هشدار موشک را ندارند اما در ضمینه ی بهنه سازی رادار های APQ-120 جنگنده های F-4E و رادارهای APQ-109 جنگنده های F-4D و تا حدودی قابلیت نگاه به پایین را پیدا کرده اند همچنین برد رادار نیز افزایش یافته وتوانایی حمل موشک های ضد رادار Kh-58 و ضد کشتی C-801k و موشک های هوا به هوای PL-7 و R-73 نیز پیدا کرده (به گفته ی World AirPower Journal ایران بطور غیر رسمی در 1986 اقدام به خرید رادار های APQ-120 از اسراپیل نموده(تا حدودی به ماجرای ایران کنترا مربوط است) ) جالب آنکه همین منبع به ارسال 23 USAF F-4Es در 1980 به ایران خبر داده است در حال حاضر اسکادران های 11 و 12 و31 و32 و33 و34 و61 و62 و71 و91 و92 و101 به این جنگنده مجهزند(اسکادران 71 جنگنده های F-4D خود را با Su-24MK جایگزین نموده) جنگنده های F-5 نیروی هوایی از تمام مدل ها A/B/RF/E/F در وضعیت نامعلومی همچنان به خدمت خود ادامه میدهند در حال حاظر این جنگنده ها از دوجنبه اهمیت دارند اول آنکه بستر گسترش بسیاری از طرح های بومی نیروی هوایی بحساب می آیند و دوم آنکه در شرایطی که ایران با کمبود هواپیمای آموزشی جت ژیشرفته مواجه است استفاده ی بسیاری از این جنگنده ها مینماید همچنین در زمینه بازسازی این جنگنده IRIAF اقدام به تجهیز جنگنده های F-5 خود به رادار های APQ-159 نموده است(البته خود این رادار ها نیز در دست بهینه سازیست) این رادار ها بردی بین 40 تا 60 کیلومتر را داراهستند همچنین این جنگنده ها میتوانند برای ماموریت های هوابه هوا AIM-9P و R-60 یا PL-7 با خود حمل کند مدتهاست که بر روی بهینه‌سازی رادار و توان اویونیک اف-5 در ایران تلاش می‌شود که از جمله این تلاشها، نصب رادارهای پرقدرت N011 و N019 بر روی اف-5 های نیروی هوایی ارتش بوده است. بهینه‌سازی دیگر، بهبود عملکرد رادار فعلی اف-5 است که این هواپیما را قادر می‌سازد تا موشکهای هدایت رادار دوربرد AIM-7-E2 را حمل و پرتاب نماید. بزرگترین قابلیتی که توان اف-5 را بسیار بالا می‌برد، ایجاد قابلیت حمل و پرتاب همزمان موشکهای روسی و آمریکایی نظیر R-73 و R-60 ساخت ویمپل می‌باشد. قابلیت دیگر نیز، ایجاد توان شلیک موشکهای هدایت تلویزیونی AGM-65 ماوریک می‌باشد که ادعا شده توسط اویونیک ساخت داخل، به چنین توانی دست یافته است. همچنین نیروی هوایی تحت برنامه ی سیمرغ اقدام به تبدیل F-5A باقی مانده به F-5B نموده است از اسکادران های کاربر این جنگنده اطلاعی در دست نیست جنگنده های Mig-29 مهمترین بخش دفاع هوایی کوتاه برد نیروی هوایی را تشکیل میدهند نیروی هوایی در رابطه با این جنگنده ها از روسیه بسیار ناراضیست چرا که پشتیبانی قطعات و اطلاعاتی روسیه اصلا رضایت بخش نیست با این وجود تمامی جنگنده ها در خدمتند این جنگنده ها از ابتدای حضور خود در نیروی هوایی مورد بهینه سازی های گسترده ای قرار گرفته اند جنگنده های Mig-29A ایران از همان ابتدا اقدام به مجهز کردن این جنگنده ها به سیستم سوختگیری هوایی(پروژه ی طلوع) و اضافه کردن تانک های 1000 لیتری سوخت تحت برنامه ی خورشید نمود همچنین نیروی هوایی در حال تعویض رادار های استاندارد آن با رادار های ژوک که به نوعی میتوان آن را ارتقاعی به SMT و تغییر ایونیک این جنگنده و تجهیز آن به نمایشگرهای کریستال چند کاره و همچنین نمایشگر نصب شده بر روی کلاه خلبان مینماید اسکادران های 11 و23 از کاربران این جنگنده هستن قلب یگان ضربتی ایران را جنگنده های SU-24MK تشکیل میدهند این جنگنده ها درمیان ناوگان IRIAF از پیچیده ترین و قویترین سیستم ECM/ECCM برخوردارند این جنگنده ها در سلسله بهینه سازی های انجام شده مجهز به سیستم دید در شب و همچنین موشک های ضد کشتی C-802 شده اند(ایران در حال حاضر از 5 اسکادران فنسر با 36 جنگنده استفاده میکند) در این بین میراژها از نامشخص ترین جنگنده های ناوگان به شمار میروند با وجود مذاکرات و همکاری هایی که با کارشناسان فرانسوی لیبیایی و پاکستانی و یونانی در مورد این مورد مطرح است هنوز از وضعیت این ناوگان اطلاعات کمی منتظر میگردد با این وجود از سال 2003 رادارهای آمریکایی به کرات پرواز های گشتی میرارژ (F1BQ, F1EQ) را ثبت کرده البته از زمان ساقط شدن یک فروند میراژ BQ توسط قاچاقچیان (یا نقص فنی) نیروی هوایی در استفاده از این جنگنده ها محتاط تر گردیده .این هواپیماها نه تنها در مرز افغانستان بلکه چندین بار روی خلیج فارس مشاهده شده‌اند.(تنها اسکادران میراژ در پایگاه 14 مشهد مستقر است) جنگنده های چینی اف7 نیز همچنان جزع جدایی ناپذیر سیستم آموزش خلباننیروی هوایی باقی مانده اند هرچند اصلا کارکرد مطلوبی ندارند و ساعات پروازیشان بشدت کاهش یافته قلب ناوگان سوخترسان نیروی هوایی را 8 تا 10 فروند Boeing 707-3J9C به همراه تعدادی Boeing 747F-2J9/131 تشکیل میدهند البته تمام این هواپیماها عملیاتی نیستند قسمتی از 747 ها نیز ترابریست مهمترین بهینه سازی انجام شده را باید نصب دوربین های دید درشب روی بویینگ های 707 دانست همچنین دو فروند از Boeing 707-3J9C ها به هواپیمای راهنما و شنود رادیویی و پردازش اطلاعاتی Roving Eye/Path Finder تبدیل شده اند (گفته میشود دو فروند از 747-100 عراقی هم تبدیل به سوخترسان شده اند) یکی از جالب ترین بخشهای نیروی هوایی ایران را باید Il-76 Adnan-1 AEW&C دانست این هواپیما یکی از دو هواپیمای AEW فراری عراق است که مجهز به آنتن چرخان و رادار Tiger-G ساخت Thompson-CSF (اکنون Thales) با برد 350 کیلومتر است تنها اطلاعات موجود حکایت از در خدمت بودن یکی از این دو هواپیما میدهد که در حال بهینه سازی نیز هست از شایعات تا برنامه ها: یکی از بزرگترین شایعات که به شدت مورد قبول برخی کارشناسان و رد برخی دیگر قرار گرفته مربوط به خرید MIG-31 از سوی ایران است باوجودی که از سال 90 ایران بهمراه سوریه از علاقه مندان به خدمت گیری این جنگنده بود کاهش بودجه ی نظامی ایران و همچنین مخالفت های بین المللی مانع به خدمت گیری این جنگنده ها شد در سال 2003 روسیه به ایران پیشنهاد فروش 22 فروند هواپیمای رهگیر دست دوم میگ 31 فاکس هاوند را به همراه پنج سال قطعات یدکی به قیمت 470 میلیون دلار داد. وقتی سازمان سیا و نیروی هوایی ایالات متحده از چنین پیشنهادی مطلع شدند بلافاصله با ارائه پیشنهادی بالاتر از فروش این هواپیماها به ایران جلوگیری کردند. البته ایران خیلی به این قرارداد تمایل نشان نداده بود و از سویی دیگر ایالات متحده علاقه داشت تا اطلاعات خود راجع به این هواپیما را تکمیل کند. اما شایعات و حتی تصاویری موجود است که وجود 24 فروند MIG-31 را در ایران ذکر کرده اند ولی تنها باری که رسما یک MIG-31 در تهران در ملائ عام دیده شد نمایشگاه هوایی تهران در ابتدای دهه ی هفتاد بود(در این نمایشگاه علاوه بر فاکس هاوند SU-27 هم حضور داشت) اما مورد دیگر که مدتهاست مورد نظر بوده و حست خرید جنگنده های SU-30 و SU-27 است نیروی هوایی مدتهاست که علاقه ی شدیدی در به خدمت گیری این جنگنده ها دارد با وجودی که حتی برخی منابع(World Air Forces ) از وجود 26 فروند SU-27 در ایران خبر میدهند بعید بنظر میرسد هیچ SU-27 در ایران وجود داشته باشد با این وجود خرید این جنگنده ها از مدتها پیش یکی از برنامه های اصلی iriaf بوده و هست بطوریکه ایران در سال 2004 قرار داد رسمی برای خرید این جنگنده هادر جریان سفر وزیر دفاع به روسیه به امضا رساند با این وجود هنوز خبری از تحویل این جنگنده ها نیست اما از نظر سحت این مطلب بجز جراید خارجی برخی جراید داخلی نیز این مورد را مورد توجه قرار داده اند در جریان بازدید مقام معظم رهبری از دانشگاه شهید ستاری در سال 1384، فرماندة نیروی هوایی ایران اعلام کرد که ایران در اوایل سال 2000، تعداد 25 عدد از این هواپیما را سفارش داده است.( SU-30MKP جنگنده ی SU-30MKP یا در اصطلاح (Mnogofunktzionniy Komercheskiy Persian) که در انگلیسی (Modernized Commercial ) معنی میشود نمونه ی تغییر یافته ی پیشنهادی شرکت سخوی به ایران است این جنگنده از یک رادار فازاترون ZHUK-MSFE به همراه موتورهای AL-31FM-2 و به جای سامانه های اسرائیلی یا فرانسوی از سامانه های روسی بهره میبرد(قیمت هر فروند 65 میلیون دلار) که گفته میشود ایران در تکاپوی خرید 50 فروند از این مدل است و تعدادی از خلبانان نیروی هوایی نیز برای این منظرو به روسیه فرستاده شده اند(تذکر این فقط نقل خبر است) اما چیزی که این خبر را با شک رو برو میکند عدم سرمایه گذاری سنگین ایران بر روی نیروی هواییست بطوری که بسیاری از قرار داد های نیروی هوایی بدلیل نبود بودجه ی کافی یا با تاخیر زیاد انجام میشوند یا کلا کنسل میگردندو. همچنین ظاهراً روسها اطلاعات فنی کافی محصولاتی را که خود به ایران فروخته‌اند در اختیار آنها قرار نمی دهند. این با تجربه ایران از خریدهایی که در دهه 70 از ایالات متحده آمریکا داشته سازگار نیست. در آن زمان حجم زیادی از اطلاعات فنی و کاتالوگ‌های مختلف به نیروی هوایی داده شد.(همچنین در خرید های روسی معمولا ابتدا محصول ارسال میشود و سپس قطعات یدکی و ایراد اینست که گاها با فاصله ی بسیار زیاد قطعات ارسال میشود که این مشکلات زیادی را در زمینه ی نگهداری تجهیزات ایجاد میکند در حالی که در خرید های غربی ایران معمولا ابتدا قطعات کافی تحویل میشد و سپس محصول ارسال میگردید) بحث خرید مجدد میگ29 مدتهاست در نیروی هوایی مطرح است بخصوص خرید نوع ام و ارتقاع تمامی انواع در خدمت به استاندارد SMT مدتهاست مد نظر نیروی هوایی بوده که تنها بودجه ی برخی ارتقاع های فالکروم های در خدمت را تامین بودجه نموده بتوریکه تنها خرید رادار ژوک در سال 2005 قابل استناد است همچنین گفتگو هایی که در باب تحویل 3 فروند فالکروم MIG-29S/Fulcrum-c در سال2002 که اطلاعی از سرانجام این گفتگوها نیست(بر اساس گزارش‌های تأیید نشدة خبرگزاری‌های روسیه، علاوه بر 14 فروند میگ 29 خریداری شده در سال 1990، 20 فروند در سال 1991 و 6 فروند دیگر در سال 4-1993 به ایران تحویل شده است. البته هیچ عکسی مبنی بر وجود این تعداد میگ 29 در ناوگان ایران در دست نیست. ) از دیگر برنامه های نیروی هوایی میتوان به خرید جنگنده های هجومی su-39 (نیروی هوایی سپاه) اشاره کرد که قرار داد این جنگنده ها نهایی شده و هواپیماها در دست تحویل هستند همچنین ایران پروژه ای را برای جبران کمبود هواپیمای AEW بر مبنای هواپیمای آنتنوف140 دنبال میکند تا جایگزین RC-130 ها و P-3F ها نماید(البته خبر نهایی مبنی بر ورد به خدمت ادنان های وارد شده به ایران وجود دارد که تا جایی که شواهد نشان میدهد این هواپیما ها بیشتر در پارکینگ فرودگاه خاک میخورد(یکی از دو فروند مجهز به بشقاب گردان و رادار ساخت تامسون بوده) برخی خبرگزاری ها نیز در مورد خرید مجدد F-7 یا جنگنده های F-8 خبر داده اند تنها ایراد این اخبار اینست که در حالی که iriaf از عملکر ایرگاردهای در خدمت خود و پشتیبانی بسیار ضعیف چینی ها اصلا راضی نیست و خود را نسبت به قرار داد جدید جنگنده با چین بسیار بی میل نشان داده آیا حاضر است باز هم جنگنده ی چینی خریداری کند؟؟؟ تسلیحات: هیچ آمار دقیقی از محات غربی یا شرقی موجود در نیروی هوایی وجود ندارد یکی از این آمار حاکی از 280 فروند AIM-54 phonix (با 10 فروند نمونه ی تمرینی موسوم به ATM-54 با رنگ آمیزی آبی) 1270 فروند AIM-9P/L و 430 فروند موشک AIM-7E/F و 540 فروند PL-2 و 360 فروند PL-7 و تعداد نامشخصی R-60,R-73,R-27 و مژیک که احتمالا آمار غربی مربوط به پیش از جنگ میباشد چرا که بیش از نیمی از فینیکس های ایران در طی جنگ استفاده شد مابقی نیز به همین ترتیب در بعد هوا به زمین نیز نیروی هوایی ایران شامل AGM-65,AS-12,AS10,C-801K,C-701,FL-10,TOWSAN,TOFAN AGM-12,KH-55 یکی از مهمترین مشکلات نیروی هوایی کمبود جنگ افزار های هوابه هوای کافی و کاربردی برای جنگنده های خود است در ابتدا دهه نود شایع شد که ایران سعی دارد موشک حرارتی PL-7 چین را روی هواپیماهای F-4 و F-5 خود نصب کند. این پروژه چندین میلیون دلاری ابتدا توسط متخصصین چینی آغاز شد اما با عدم موفقیت آنها و اعتراض‌های نیروهای متخصص داخلی، سرانجام پروژه به بخش خود کفایی واگذار شد. این بار قرار شد موشک PL-7 بر روی F-4 و میگ 29 نصب شود. بعد از مدتی مشخص شد برای انجام چنین کاری مشکلات زیادی وجود دارد. از سویی دیگر موشک‌های PL-7 موشکی بسیار ضعیفی بودند و برد بسیار کمی داشتند (حدود 5.5 کیلومتر). بعد از مشاهده عملکرد ضعیف این موشک بر روی هواپیماهای شن‌یانگ F-7N، نیروی هوایی با هر گونه خریدی از چین مخالفت کرد در سال 2000 بعد از آزمایش موشک مژیک، ایران سفارش هزار موشک به فرانسه داد. از نظر نیروی هوایی ایران عملکرد این موشک بویژه در مقابل هواپیماها و هلیکوپترها در ارتفاع کم بسیار بهتر از سایدویندر AIM- 9P2 و موشک روسی R-73 بود. همچنین تعمیر و نگهداری این موشک و هواپیمای میراژ بسیار ساده‌تر از میگ – 29 و هواپیماهای آمریکایی بود. فرانسوی‌ها با استقبال از این واکنش ایران پیشنهاد فروش 62 فروند میراژ F1CT به همراه 500 موشک MKII و تأمین قطعات یدکی برای 5 یا 10 سال را به ایران ارائه دادند. این قرارداد شامل پشتیبانی میراژهای F1EQ موجود نیز می‌شد. مبلغ پیشنهادی فرانسه برای این قرارداد در حدود 8/1 میلیارد دلار بود. ایران در نهایت این پیشنهاد را به دلیل کمبود بودجه رد کرد (تذکر PL-7 نوع چینی موشک مژیک R-550D است) از دیگر پروژه های نیروی هوایی برای جبران کمبود جنگ افزاری خود در غیاب aim-9 مطرح بوده تولید بومی AIM- 9P2 تحت عنوان فاطر است همچنین نیروی هوایی توانست از تریق یکی از تجار تایلندی به چند موشک aim-54c دست یابد با دست یابی به این موشک ها تمامی فینیکس های موجود مورد بازنگری قرار گرفت و تا حدودی بهینه سازی شد همچنین گفته میشود ایران توانسته موشک فینیکس را مهندسی معکوس نماید در تست‌های اولیه، حرارت بیش از حد برای این موشک ایجاد مشکل می‌کرد ولی سرانجام این مشکل حل شد و تا سال 2005، 30 فروند از این موشک به نیروی هوایی تحویل شد و تولید با سرعت کم هنوز در جریان است. پروژه ای نیز تحت عنوان SATTAR-1 بر مبنای موشک فینیکس برای طراحی یک موشک هوا به زمین مطرح شد که ظاهرا موفقیت آمیز بوده این سلاح بسیار شبیه به فینیکس با بدنه ای کشیده تر است البته هنوز تصویری از نصب آن در جنگنده ها دیده نشده همچنین از وضعیت تولید این جنگ افزار اطلاعی در دست نیست(ستار2 نیز پروژه ای برای تکمیل بمب لیزری LGB بود) پروژه ی سجیل(AIM-23C) شاید بتوان یکی از مهمترین پروژه های تامین کمبود جنگ افزار را تبدیل موشک های پدافند هاوک به موشک هوابه هوا دانست پروژه ی سجیل در بحبوحه ی جنگ در سالهای 62 و 63 بدنبال کاهش چشمگیر سلاح های عملیاتی جنگنده ها بخصوص تامکت شکل گرفت البته مدتها این پروژه موفقیت چشمگیری نداشت یکی از مهمترین مشکلات تغییر سیستم پرتاب این موشک بود چرا که به طور معمول از روی ریل شلیک میگردید و حال باید از یک چاشنی زمانی برای جدا شدن از پایلون استفاده میکرد مشکل دیگر عدم سازگاری موشک های هاوک با رادار تامکت بود که این مشکلات نیز به مرور حل شد و هاوک به جمع جنگ افزار های تامکت اضافه گردید نیروی هوایی برای جبران کمبود و عدم درسترسی به سلاح های هوا به زمین پروژه های خود کفایی در این راستا آغاز نمود از آن جمله تولید بمب های سقوط آزاد سری MK-82/83/84 بمب لیزری GBU-67/9A قدر که از قدرت تخریبی برابر بمب های MK-84 برخوردار است و موشک هوا به زمین AGM-379/20 زوبین که از یک سر جنگی 750-lb بهره میبرد و بر بستر بمب های سری M117 تکمیل شده پروژه های ساخت جنگنده: 1-آذرخش(Lightning): پروژه ی آذرخش از جمله پروژه های تولید جنگنده ی ایرانیست این جنگنده بر اساس F-5E گسترش یافت این پروژه به دنبال جایگزینی تعداد به نسبت زیاد جنگنده های صدمه دیده یا از رده خارج اف-5 در حال پیگیریست بعدها قسمتهایی از دست آورد های این پروژه در طرح سیمرغ اعمال شد IACI (که مخفف Iran Aircraft Industries)" صها مخفف فارسی صنایع هواپیمایی ایران" با استفاده از تجربیات این پروژه و توانایی های تعمیرات اساسی F-5 اقدام به ساخت یک جنگنده بر مبنای F-5 که توانایی وظایف سنگین تری را داشته باشد نمود از جمله توانایی های سفارش شده توانایی حمل دو بمب لیزری 1,000 کیلوگرمی Sattar-1/2 که به این منظور کابین خلبان نیز مورد بهینه سازی کلی قرار گرفت از لحاظ رادار ایران اقدام به ساخت یک سیستم کنترل آتش چند حالته با استفاده از تکنولوژی رادار AN/APQ-120 جنگنده های فانتوم و رادار روسی Spear .رادار جدید 17 سانتیمتر دراز تر از رادار استاندارد F-5 بود که منجر به بزرگتر شدن نسبی دماغه گردید همچنین دو موتور J-85 برای آن برگزیده شد برای همسازی تسلیحات جدید از کره ی شمالی(؟؟؟) کمکهای گرفته شد تسلیحات این جنگنده شامل AIM-9 بمب های سری Mk.80 و موشک های چینی PL-5 و راکتهای ساخت داخل Shabaz-1/2 ولی بر خلاف شایعات توانایی حمل R-73 و ورژن تغییر یافته توسط ایران AIM-7 را نداشت اولین پیش نمونه در 1997 پرواز کرد و تا 1999 سه پیش نمونه ی دیگر نیز پرواز نمود و سرانجام در سال 2000 سری ساخت این جنگنده در مجتمع OIC (مخفف Owj Industrial Complex) که یکی از زیر مجموعه های صنایع هواپیما سازی ایران است آغاز شد و سفارشی برای تولید 30 تا 35 فروند از جانب نیروی هوایی دریافت نمود اما از سرنوشت این پروژه بعد از سال 2001 هیچ اطلاعی دردست نیست گویی سر رشته ی ماجرا بکلی گم شد آخرین خبر ها که توسط Jane’s منتشر شد حاکی از جایگزینی موتورهای RD-33 و کشیده تر شدن بدنه بین 15 تا 20 درصد نسبت به F-5F خبر میداد(اما این خبر دو سوال را بر می انگیخت:اول آنکه بدنه چرا کشیده تر شد و دوم آنکه چگونه موتور های RD-33 با ابعاد بدنه F-5 اندازه گردید(در حالی که با خصوصیات بدنه همخوانی نداشت) 2-جنگنده ی F/B-22(؟؟؟؟) تقریبا هیچ موضوعی برای بحث در مورد این جنگنده وجود ندارد. این جنگنده بطور اساسی توسط HESA به عنوان یک طرح بهینه سازی شده ی تجربی از روی F-5E/F ارائه شد.دراین طرح کاناپی عقب F-5F برداشته شد و با یک مخزن سوخت خارجی جایگزین شد همچنین ستون فقرات هواپیما(spine) برای جای دادن مخازن جدید و اضافی سوخت از نو طراحی شد همانند بهینه سازی های جنگنده ی F-5E در عوض بدنه ی F-5E به بدنه ی F-5F تبدیل شد(شبیه سیمرغ اما نه همان پروژه) بیشتر شبیه بود به F-5SMT .در نهایت F/B-22 هیچگاه به مرحله ی طراحی پیشنمونه نرسید 3-صاعقه/صاعقه-80 (Lightning) گام بعدی تغییرات صاعقه یا صاعقه-80 بود عدد 80 بعدا بدنبال پرواز اولین پیش نمونه در سال 1380 به اسم جنگنده اضافه شد نکته ی مهم در طراحی صاعقه بر خلاف آذرخش طراحی این پروژه توسط مرکز تکنولوژی و الکترونیک نیروی هوایی با کمک دانشگاه شهید ستاری انجام گرفت و نه صنایع هواپیما سازی ایران صاعقه در واقع طرحی بسیار پیشرفته تر با طراحی بهتر و بهینه سازی دقیق تر از آذرخش بود که به آذرخش-2 نیز معروف شد بعدها چون نیروی هوایی علاقه مند بود بجای استفاده از یک نام پایه از نام های متفاوت برای جنگنده ها و همچنین پروژه های بهینه سازی انتخاب کند برای فهمیدن این موضوع کافیست به پروژه ی تزرو نگاه کنید که در زمان های مختلف به نام های رعد سپس درنا و تندر و نهایتا تزرو که پس از آن اسمهایی همچون Super F-5 نیز رایج شد و حتی مقایسه های بسیار عجیب و بچه گانه ی F-5E با YF-17 یکی از تفوت های مهم صاعقه با آذرخش جایگزینی دم یگانه ی اف5 با دم پروانه ای شبیه به F/A-18 بنابر این کارخانه ی سازنده ی صاعقه نیاز داشت به یک دم جدید در نتیجه به جای موتور های توربو جت J-85 مورد استفاده در آذرخش از موتور های J-85 مجهز به پس سوز ساخت داخل(یا بهینه سازی شده توسط صنایع داخلی) با تکنولوژی موتور های TF-30 بهره برد این موتور ها(بخصوص قسمت پس سوز) بطور قابل ملاحظه ای فشار بر روی قسمت های قدیمی وارد میکرد هنوز بدرستی مشخص نیست چرا متخصصان ایرانی اصرار داشتند از یک دم دوگانه بهره ببرند اما آنها معتقدند این روش به کاهش دید راداری و همچنین کوتاه شدن مسافت طی شده برای بلند شدن از باند و همچنین چرخش افقی هواپیما حول محور افقی کمک شایانی میکند(البته بالاترین آهنگ غلتش هنوز هم در بین جنگنده ها متعلق به اف 5 است) و دیگر آنکه به پایداری بیشتر موتور ها در حالت پس سوز و کاهش مصرف سوخت نیز کمک میکند بالهای صاعقه هم از آذرخش بزرگتر بود(ساخته شده از مواد مرکب) که با طراحی جدید نه تنها کارایی بالها افزایش یافت بلکه میزان مخازن سوخت موجود در آنها نیز افزایش یافت در کل صاعقه نسبت به آذرخش پنهانکاری بیشتری داشت اولین پیش نمونه ی صاعقه در 30 می 2004 پرواز کرد و از آن پس سلسله پرواز های آزمایشی آن آغاز شد ولی هیچ درجه یا گواهی به آن داده نشد آزمایشات نشان میداد وضعیت برخواست و نشست بسیار راحت تر و بهتر از چیزی که پیشبینی میشد انجام شده زمانی که آزمایش های پروازی صاعقه به پایان رسید زمان آن بود که برنامه ی ساخت آن آغاز گردد ولی تعداد کمی وارد خدمت گردید و به درستی هیچ جنگنده ای جایگزین نشد و تنها برخی ویژگی ها بر روی دیگر جنگنده ها اعمال گردید احتمالا این را باید نقطه ی توقفی دیگر در برنامه ی ساخت جنگنده ی ایران برای جایگزینی جنگنده های قدیمی خود دانست (روایتی دیگر از سال‌ها پیش، طرح هواپیمایی به نام هواپیمای اوج در نیروی هوایی ارتش ایران در کار بود که البته این طرح ادامه نیافت. اما با پیگیری مسئولان، در آذر سال 1379، نیروی هوایی ساخت هواپیمای صاعقه را اعلام کرد. در سال 1382، هواپیمای صاعقه اولین پرواز‌های آزمایشی خود را به انجام رساند. در تابستان سال 1383، این هواپیما به پرواز در آمد و به ایرانیان معرفی گردید. در این هواپیما، از بدنه هواپیمای اف-5 آمریکایی، به دلیل طراحی خوب و قدرت مانور بالای آن الهام گرفته شده است. تفاوت اساسی ظاهری این هواپیما با اف-5، وجود دو سکان عمودی V شکل می‌‌باشد که برای ایجاد توانایی لازم برای مانور‌پذیری بهتر جنگنده صورت گرفته است. هواپیمای جنگنده صاعقه در حقیقت یک نمونه 10تا 15 درصد بزرگ‌تر شده هواپیماهای اف-5 با سکانهای عمودی پروانه‌ای به منظور افزایش مانورپذیری و کاهش سطح مقطع راداری با سیستم های الکترونیک و موتورهای روسی می‌‌باشد. پیشرانه این هواپیما دو دستگاه موتور RD-33 سارکیسف می‌باشد که از موتورهای هواپیمای اف-5 بسیار قدرتمندتر بوده و امکان پرواز تا سرعتهای 5/1تا 8/1 ماخ را به این هواپیما می‌دهد. رادار این هواپیما از نوع N019-ME است که در ایران بهسازی شده تا کارایی آن بر ضد اهداف زمینی افزایش یابد. بیشترین وزن محموله این هواپیما 4,400 کیلوگرم و وزن خالی آن 8,000 کیلوگرم است. در ضمن بیشترین وزن برخاست این هواپیما 15,000 تا 18,000 کیلوگرم بوده و بردی در حدود 600 تا 1000 کیلومتر را داراست. این هواپیما، برای اولین بار، در طی سفر آیت الله خامنه ای به همدان پروازی آزمایشی را با موفقیت تمام به انجام رساند) 4) F/B-44 شیر ایران این پروژه نیز یکی از پروژه های پر جدل است که اطلاعات منتشره در مورد آن بسیار ناچیز است در ابتدا گمان میرفت این پروژه به نام صاعقه نامیده شده ولی با نمایش صاعقه تمامی تصورات تغییر کرد که دو امکان وجود دارد ابتدا اینکه این پروژه اشتباها یا موقتا صاعقه نامیده میشده یا آنکه کد آمریکایی پروژه F/B-44 بوده بهر صورت از اطلاعات اینگونه برداشت میشود که این جنگنده یک جنگنده ی دوموتوره با دم پروانه ای و بدنیه ی متوسط در کلاس YF-17 و شباهت زیادی به پروژه ی YF-17 که در مان شاه صنایع هوایی ایران به شکل سنگینی با آن در ارتباط بود دارد طراحی F/B-44 از 1990 آغاز شد قرار بود این جنگنده از رادار بهینه سازی شده ی AWG-9 به همراه موشک های مهندسی معکوس شده ی AIM-54 استفاده کند همچنین از دو موتور بهینه سازی شده ی J-79 یا Rd-33 بهره ببرد قرار بود تا سال 2001 دو پیش نمونه ی این جنگنده پرواز کند و تا سال 2008 الی 2010 نیز به تولید انبوه برسد ولی اطلاعی از ادامه ی پروژه نیست(توضیحات به نقل از Jane’s) 5) شفق شاید بتوان این پروژه را یکی از مشهور ترین و مهمترین پروژه های ساخت هواپیما جنگنده ی ایرانی دانست این پروژه با نگاهی به برنامه ی کنسل شده ی Integral روسیه و با کمک فنی روسیه دنبال می شود طراحی و مدیریت این پروژه با دانشگاه مالک اشتر ارتش برای سپاه پاسداران بوده همچنین شرکتهای سوخو و میگ و دانشگاه شهید ستاری از دیگر شرکای مهندسی این پروژه بحساب می آیند جنگنده ی شفق به عنوان هواپیمای آموزشی پیشرفته و جنگنده ی ضربتی سبک در دو مدل تک سرنشینه و دو سرنشینه مد نظر است همچنین در ساخت آن از آخرین تکنولوژی های در دسترس بهره برده شده این جنگنده از نمایشگرهای LCD سه گانه و ایونیک دیجیتال و سامانه ی HOTAS و HUD بهره میبرد از لحاظ آیرو دینامیکی در شفق از لبه های تیز خود داری شده و برای کارایی هر چه بهتر از تکنولوژ های مرسوم همچون LERX نیز استفاده گردیده برای مدلهای اولیه شفق دو موتور تور بو فن بر اساس J-85 در نظر گرفته شده بود ولی بعدها طرح یک موتوره شد البته باز هم در ادامه ی تغییرات قرار شد شفق از دو موتور کلیوف Rd-33 یا J-79 که نهایتا موتور J-79 بدلیل مشکلات همسازی با بدنه از برنامه حذف شد گفته میشود شفق از قابلیت کم پیدایی راداری بالایی نیز برخوردار است همچنین از یک سیستم دیتا لینک جدید برای ارتباط با Iran-140 AWACS نیز استفاده میکند تنها مدلی که تا کنون برای ورود به خدمت در نظر گرفته شده مدل تک سرنشینه ی شفق برای جایگزینی F-5E است مدل دو نفره ی هجومی برای سپاه در نظر گرفته شده که به سیستم نقش دهنده ی لیزری و تجهیزات تلوزیونی الکترو اپتیکال مجهز خواهد بود همینطور IRIAF نیز علاقه منداست مدل در خواستیش به یک رادار جستجوی عوارض زمینی با برد زیاد برای ماموریت های ضربتی و ضد کشتی مجهز باشد شایان ذکر است تمامی مدل ها توانایی پرواز کوتاه و فرود در زمینهای خشن را نیز داراهستند مدل آموزشی و هجومی سبک شفق در سال 2005 اولین پرواز خود را انجام داد اما اولین پیشنمونه ی تکمیل شده قرار است برای 2008 پرواز کند و پس از طی جدول زمانبندی پرواز های آزمایشی اولین نمونه ی تولیدی برای 2009 وارد خدمت خواهد شد البته مدلهای تمرینی و آموزشی تا سال 2008 وارد خدمت خواهند شد مونتاژ شفق به عهده ی کنسرسیومی متشکل از IAMCO و HESA و HASA می باشد 6)M-ATF این پروژه بطور مشترک بین ایران و روسیه در حال پیگیریست زمانی که روسیه به پروژه ی Integral پشت کرد ایران این پروژه را مورد توجه قرار داد و بر اساس آن پروژه ی شفق را طراحی نمود ولی این پایان M-ATF نبود چرا که مدلی نمایشی از آن در نمایشگاه کیش 2005 به نمایش گذاشته شد اطلاعات بیشتر در دست نیست(جز آنکه شباهت این طرح با شفق بسیار زیاد است بخصوص در مدل تکنفره رزمی) 7)تذرو (JT2-2 Tazarve) این هواپیما تحت پروژه ی یا حسین توسط صنایع اوج برای نیروی هوایی ساخته شد تذرو سومین پیشنمونه ی جت آموزشیست که هشت سال پیش اولین نمونه ی آن درنا نامیده می شد 3 سال بعد نمونه ی دوم نیز تحت عنوان تندر ساخته شد و تذرو بعنوان نمونه ی سوم در سال 2000 اولین پرواز خود را انجام داد و اکنون نیروی هوایی پس از بررسی برای تکمیل نیاز آموزش خلبان بعنوان مکملی برای F-5B سفارشی برای 25 فروند دیگر ارائه کرد تذرو از موتور J-85-17 بدون پس سوز استفاده می کند هواپیمای تذرو را باید بعنوان نشان رسمی پیشرفت صنایع هواپیما سازی ایران برای طراحی هواپیما های آموزشی کاملا بومی دانست و اولین درس صنایع هوایی ایران